Xelil Xeyali Üzerine Notlar

Ekrem Cemil Paşa da kendi hayatını anlattığı “muhtasar hayatım” adlı eserinde Halil Hayali bey’den büyük bir saygıyla bahseder:

İstanbul’da Kürt talebelerine hocalık eden, büyük ruhlu ve azimli, pek büyük bir kürt hakkında bir kaç söz söyleyeceğim. Bu sözünü edeceğim kişi, Motkili Halil Hayali Bey’dir. aydın, himmetli bir vatanperverdi. Biz gençler bu zatı 1909 yılında İstanbul’da tandık. o vakitler yaşı elliyi mütecavizdi. Cuma günleri divanyolu’ndaki Giyarbekir kıraathanesine gelir bizi toplardı. Kürt tarihinden, Kürt hamaset ve mefahirinden çok şeyler anlatırdı. Tarihi, milli ve edebi konuşmasının sonu gelmezdi.

Biz gençler büyük bir ilgi, zevk ve heyecanla konuşmaları dinler ve çok şeyler öğrenirdik. Bu zat istanbul’daki öğrencilere 20 sene hocalık yapmıştır. Bunu yaparken de bıkmaz, yorulmazdı. Ben 1928 yılında kastamonu hapishanesinden çıktıktan sonra, istanbul’da bir çok defalar ziyaretine gittim iki seneden beri yataktaymış, 1929’da İstanbul’u terk ederken bu büyük adamı daha ağır hasta bir vaziyette yatakta bıraktım.

Musa Anter bahseder :

Musa Anter de “hatıralarım” da saygıyla andığı bu değerli insanı şöyle anlatır: “Halil Hayali bey, kendisini gördüğümde bugünkü orman fakültesi baş muhasipliğinden emekliydi. Pırıl pırıl bir ihtiyardı. Oldukça kültürlü ve o ölçüde güzel kalemi olan Halil Hayali beyin gözlerinde adeta vatan aşkı parlıyordu. Benim bütün emelim, sağlığımda, bu zalim milletlerin ayakları altında çiğnenen ve bu millete layık olmayan Kürt milletinin kurtuluşunu görmektir derdi. Kızı nazmiye hanımla oturuyordu. Halil Hayali, ölümüne yakın kendisindeki alışma notlarını bana verdi. Bunların içinde paha biçilmez vesikalar vardır. Ziya Gökalp’in kendi eliyle yazdığı kürtçe grameri ve kürt dili üzerine araştırmaları vardı. ”

İstanbul’da vefat eden, Kürdistan – Osmanlı dönemi aydınları arasında önemli kültürel çalışmalarıyla saygın bir yere sahip olan Halil Hayali’nin,

Kürtçe ile ilgili önemli çalışmalar yaptığı biliniyor. Kürtçe’nin kurmanci, zazaki lehçeleriyle, türkçe, farsça, arapça ve fransızca’yı bilen Halil Hayali bey Kürt dilinin bilinen ilk alfabesinin (elifbaye kurmanci) yani sıra Kürtçe’nin saff û nahv’ini (dilbilgisi) ve kamus’unu (sözlük) hazırladığı biliniyor.
Bunların yanı sıra yayın organlarında çıkan yazıları kurmancı lehçesinin ilk düzyazı örnekleri arasındadır. o, Türkçe’den Kürtçe’ye çeviri yapan ilk aydınlardan biri olarak da kabul edilir.

Halil Hayali’nin bu çalışmalarının duyurularının yapılmasına rağmen ne yazık ki dönemin rojî, kurd, yekbûn ve jîn gibi dergilerinde yayınlanmış yazıları dışında bugün elimize ulaşan başlıca eseri “elifbaye kurmancı”dir.

Derleyen; Nimetullah Atal