Şerefname’de Kürt Aşiretleri I. II. Bölümleri

14’üncü yüzyıl sonrasında “Kürt aşiretleri”ne ilişkin en ayrıntılı bilgileri 16’ıncı yüzyıl sonunda (1597) kaleme alınan Şerefname’de buluyoruz. Kitabını 1639 Antlaşması’ndan önce, yani Osmanlı-İran sınırının henüz kesinleşmediği bir sırada kaleme alan Şeref Han, Minorsky’nin deyişiyle, bir seri otonom beyliğin toplamından oluşan bir “Büyük Kürdistan” tarif ediyor. Bu geniş coğrafyada yeralan beyliklerden sözederken herbirinde yaşayan aşiretlere ilişkin bilgiler veriyor.

Amadiye (Behdinan) Aşiretleri

Cezire (Botan) Aşiretleri

Hasankeyf Aşiretleri

Mırdasi Aşiretleri

Sason (Hazzo) Aşiretleri

Hizan Aşiretleri

Şirvan Aşiretleri

Mardin Aşiretleri

Genç ve Çebakçur Aşiretleri

Silvan Aşiretleri

Mahmudiye Aşiretleri

Bitlis Aşiretleri

Kilis Aşiretleri

Hakkari Aşiretleri

Çemişgezek Aşiretleri

Bu kısımdaki aşiretler ağırlıkla bugünkü TC sınırları, bundan sonrakiler ise çoğunlukla İran ve Irak hudutları içine düşmektedirler.

Dınbıliler

Goran aşiretleri

Kelhur Aşiretleri

Bane Aşiretleri

Gelbaği Aşiretleri

Bıradost Aşiretleri

Sohran Aşiretleri

Baban Aşiretleri

Mekri Aşiretleri

Lor ve Loristan aşiretleri

BEHDİNAN AŞİRETLERİ

Mızuri

Zêbari (Zibari)

Radkan (Bırikani)

Perveri

Mahal

Siyabruyi

Tıli

Behlii

Not: Behdinan adı İmadiye, Bahadinan gibi biçimler altında da görünür. Minorsky, bu adı Amadiya olarak yazar. Bu bölge, Zaho, Dıhok ve çevresini kapsıyordu.

CEZİRE AŞİRETLERİ (BOHTAN/BOTAN AŞİRETLERİ)

Şerefname Cezire’nin Cezire, Gurgil (Cudi Dağı civarında) ve Fınık olmak üzere üç nahiyeden oluştuğunu söyler ve herbirindeki aşiretleri aşağıdaki gibi sayar:

1)CEZİRE NAHİYESİ AŞİRETLERİ

Bereket: Aynı adı taşıyan kaledeydi.

Eruh: Eruh’ta idi.

Piruz: Castulan, Bızm ve Kırafan adlarında üç kabilesi vardı.

Garısi: Badan Kalesi’ndeydi. Minorsky, EI’ın Kürtler Maddesi’nde bu aşiretin adını Karsi olarak yazar. Tınzi (Tınze, Tanze, Kalhuk) yöresi ve Kiver (Kamiz, Kewar) Kalesi de Garısi ve Kırsi kabilelerinin egemenliği/yönetimi altındaydı.

Cılki: Heysem yöresindeydi. Bu yörede Ermeniler ve Hristiyanlar da vardı. Minorsky, Heysem adını Haitam (Hethum) şeklinde yazar.

Sildi: Şah Kalesi’nde idi ve burada Ermeniler ve Hristiyanlar da mevcuttu.

Bıraspi: Bohtan aşiretlerinin en güçlüsü. Ermişat Kalesi (Minorsky’de Aramşat) bu aşiretin yönetimi altındaydı.

Tuhayri

Safan

Beni Ubade

Dınbıli: Derde yöresindeydi. Buraya Cizre’den gelmişlerdir.

Nuki: Derde’de idi.

Mahmudi: Derde’de. Buraya Cizre’den gelmişlerdir.

Şeyh Bızıni: Derde’de.

Maski: Derde’de.

Reşıki: Derde yöresinde.

Mıh Nehran: Derde’de.

Peykan: Derde’de.

Belan: Derde’de.

Bela Sıturan: Derde’de.

Şeroyan (Şiroyan): Derde’de.

Duturan: Derde’de.

Bohti (Bohtan, Bohtiler): Güçlü ve savaşçı bir aşiret olarak ün yapmıştır. Cezire beylerinin her üç kolu da (Cezire, Gurgil, Fınık) Boxto/Bohtiler adıyla tanındılar.

2)GURGİL (GURDKİL) NAHİYESİ AŞİRETLERİ

Şeref Han, Cudi Dağı’nın bulunduğu bu nahiyenin Müslümanlar ile Hristiyanlar’ın yaşadığı 100 köyden oluştuğunu söyler ve burada yaşayan 4’ü “Hüseyni”, 3’ü de “Yezidi” olmak üzere toplam 7 aşiretin adını sayar:

A)HÜSEYNİ AŞİRETLER

Şehreveri (Şehreweri)

Şehrili

Gurgil

Isturi

B)YEZİDİ AŞİRETLER

Nividkavun (Niwidkawın)

Şoreş

Hivdil

3)FINIK NAHİYESİ AŞİRETLERİ

Becnevi (Beşnevi): Cezire’nin yönetimi üzerinde Bohtan aşireti ile yaptığı savaşı kaybetti.

Şakaki

Miran

Goniye (Goyan, Goyin, Goyne, Koti, Kotiye)

HASANKEYF (HISNKEYFA) AŞİRETLERİ

Eskiden büyük bir kent ve önemli bir kale olan Hasankeyf, Şeref Han’ın zamanında Siirt, Beşiri, Tor ve eski bir kent olan Erzen (Garzan) gibi kaza ve nahiyelerden oluşuyordu. Şerefname’nin kaleme alındığı 1597’de Hazzo/Sason beylerinin yönetiminde bulunan Erzen’de 12 bin Hristiyan nüfus vardı (Bkz. Şerefname, M. E. Bozarslan çevirisi, s. 177).

Hasankeyf beylerinin/yöneticilerinin “Melikanlar” adıyla ünlendiklerini söyleyen Şeref Han, bu beylerin Hasankeyf’i Becneviler’den aldıklarına ilişkin rivayeti aktarır (a.g.y., s. 183).

Hasankeyf’in belli başlı aşiret ve/veya kabileleri Şerefname’de aşağıdaki gibi verilmektedir:

Aşti

Mıhalbi

Mihrani

Becnevi (Beşnevi)

Şakaki (Şeqaqi)

Isturki

Büyük Kurdli

Küçük Kurdli

Reşan

Kişki

Cılki

Hendeki

Sohani

Bidyan

Şêrvan (Şirvan)

Zırkan

(Bkz. Şerefname, s. 177 ve 182)

MİRDAS AŞİRETİ

Şerefname, Mirdas aşiretinin kaynaklarda “Arap” olarak tanımlanan Kilaboğulları ile ilişkili olduğuna işaret eder. Adını “Mirdas bin İdris bin Nusayr bin Nasr bin Cemil” den aldığını yazar. Eğil, Palu ve Çermik’i içeren Eğil Eyaleti veya Mırdasi Beyliği’ndeki aşiretleri saymaz. Sadece Eğil Kalesi’nde oturduğunu söylediği “Mirdas aşireti”nden (Mirdasiler) sözeder. Bu aşiretin Fatımi saldırısı nedeniyle 1030’da Halep’ten Eğil’e göçettiğini kayddeder (Bkz. Şerefname, M. E. Bozarslan çevirisi, s. 203-204).

Fatımiler’in Halep’i işgal ettikleri tarih başka kaynaklarda 1037-1042 yılları arasına yerleştirilir (daha fazla bilgi için bkz: Seyfi Cengiz, Mirdasiler, Dersim 38 Forum)

SASON (HAZZO) AŞİRETLERİ

Sêroyi (Şiroyi): Minorsky’de Şirawi.

Babusi

Susani (Susan)

Tımoqi

Sason’un “eski kavmi”nin yukarıdaki dört aşiretten oluştuğunu söyleyen Şeref Han, daha sonra bunlara Sason beylerince kendi topraklarına ilhak edilen Erzen’deki üç aşireti de dahil eder; ama aşağıda adlarını verdiğimiz bu üç aşiretin gerçekte Hasankeyf aşiretlerinden olup Erzen’de oturduklarını ekler.

Haldi: Şerefname bu adı 234’üncü sayfada Xaldiler (Xaldi) olarak kayddeder.

Dêrmıxari (Dirmığari: Bu ad Minorsky’nin yazdığı EI’ın Kürtler maddesinde “Dair Mughani” olarak geçer.

Azizan

Sason beylerinin “Azzani” lakabıyla ünlendiklerini kayddeden Şeref Han, bu beylerin Sasani şahlarının soyundan geldiklerini söyleyen bir rivayeti aktarır. Şerefname’ye göre Sason beyleri burayı David adlı bir Gürcü’den almışlardır (Bkz. a.g.y., s. 217-218).

HİZAN AŞİRETLERİ

Hizan (Xizan), Şerefname’nin kaleme alındığı tarihlerde Hizan kenti, Müks ve Isbayerd (Evliya Çelebi’de Isba’ird, Minorsky’de Ispert/Sparhet) nahiyelerini kapsamaktadır.

Hizan halkı ve aşiretlerinin Nemıranlar adıyla bilindiklerini kayddeden Şeref Han, başka bir aşiret adı vermez.

ŞİRVAN AŞİRETLERİ

Şirvan (Şervan); Sebestian, Kıfre, Eruh, Avil (Awel, sonraları Baykan) kalelerini kapsıyordu.

Şerefname, Şirvan’daki aşiret adlarını vermez.

MARDİN AŞİRETLERİ

Şeref Han’ın sözünü ettiği “Mardin vilayeti”, Derzini (Minorsky’ye göre eski bir Hiristiyan manastırı olan Dei-Zir?), Gırdıkan (Minorsky’de Kurdikan), Atak (Hetax, modern Lice) ve Tercil (Hazro civarında)’i kapsıyordu.

Bu, Zırkan Beyliği’nin sahasıydı. Şerefname bu beylikte başka aşiret saymaz.

GENÇ VE ÇEBAKÇUR AŞİRETLERİ

Bu aşiretlere Şerefname’nin Sıwedi (Sıvıdi) Beyleri bölümünde değinilir. Bu bölümde anlatılan gerçekte Genç (Şerefname’de Kebx veya Kebh) ve Çebakçur yöneticileridir.

Bu bölgede yaşayan iki aşiretin veya aşiret grubunun adı verilir sadece:

Sıwêdi (Surek)

Pazuki

SİLVAN (MEYYAFARKİN) AŞİRETLERİ

Bu aşiretlere Sılêmani (Süleymani, Sılivani, Silvan) beyleri bölümünde değinilir. Bu beylik veya bölge Kulp (Qulp), Batman ve Silvan’ı kapsıyordu.

Şerefname’de burada bulunan ve topu birden “Sılemani” (Silivani) aşiretleri diye bilinen kimi Şafi (“Ehl-i Sünnet”), kimi de “Yezidi” sekiz aşiretin adı verilir:

Banuki

Hevêdi (Hevidi)

Dılxêran (Dılhiran)

Bociyan

Zilan

Besyan

Zıkzıyan

Berezan

MAHMUDİYE AŞİRETLERİ

Bunlar, Aşut (Aşit, Aşeb) ve Hoşab (Xoşab) kale veya nahiyelerini içeren Mahmudiye Beyliği’ndeki aşiretlerdir. Burdaki ana aşiretler şöyle sayılmaktadır:

Mahmudiyan : Başlangıçta “Yezidi dini”nden olup, sonraları “Ehl-i Sünnet mezhebine” geçtiği söylenir.

Dınbıli

Mamreşan

BİTLİS AŞİRETLERİ

Şeref Han, kitabını bitirdiği 1597’de Bitlis nüfusunun çoğunluğunun Ermeni olduğuna işaret eder. Bu tarihte Bitlis’te Müslüman kesim ağırlıkla Şafi’dir. Osmanlı hakimiyeti ile birlikte Hanefi bir azınlık da oluşmuştur.

1597’de Van Beylerbeyliği’ne bağlı bulunan Bitlis’in hudutları içine şu yerler giriyor: Ahlat, Muş (ovasında Ermeniler, çevresindeki dağlarda Müslümanlar yaşamaktadır), Hınıs (Suşehri ve Bingöl bu nahiyeye dahildir) ve Bitlis (Bedlis) kenti.

Şerefname, Bitlis Beyliği’nde 24 aşiret saymaktadır. İlkin Rojkan (Rozkan) adı altında bir konfederasyonda birleşen bu aşiretler, sonraları Bilbasi ve Qewalisi (Kavalisi) adlarında iki kola ayrılmışlardır.

Bahsi geçen 24 aşiretin adları şöyledir:

BİLBASİLER

Keleçêran

Hırbelan (Xırbelan)

Balkan

Xıyartan (Hıyartan)

Goran

Bırêşan (Bırişan)

Sekran

Garısi

Bêdoran (Bidoran)

Belakurdan

QEWALİSİLER

Zerduzan

Endakıyan

Pırtavan

Qewalisi

Gırdıkan

Suhreverdiyan

Kaşağıyan

Xaldan (Haldan)

Istukan

Azizan

Şeref Han, aşağıdaki 5 aşiretin Bitlis Vilayeti’nin bilinebilen en eski aşiretlerinden olduklarını söyler:

Qeysan

Baykan

Modkan

Zoqeysı (Zokaysi) : Bir rivayete göre Rozkanlar Bitlis’i bu aşiretten ele geçirmişlerdir.

Zeydi

Burada adları verilen 24 aşiret, rivayete göre Sasani şahlarının (“Kisra sultanı” Nuşirevan’ın) soyundan gelen Ahlatlı iki kardeşin (İzzeddin ve Diyaeddin) yönetimi altında birleşmişlerdir. Şeref Han’ın aktardığı bir diğer rivayete göre, bu aşiretler Bitlis ve Sason (Hazzo)’u David adlı bir Gürcü’den elegeçirmiştir.

(Bkz. Şeref Han, Şerefname, M. Emin Bozarslan çevirisi, s. 417-418).

KİLİS AŞİRETLERİ

Şerefname’de Kilis Eyaleti (Kilis Beyliği)’ndeki aşiretler sayılmaz. Ama Kilis beylerinin “Menteşa” adında birinin soyundan oldukları ve “Mend” diye bilindikleri şeklindeki rivayet, büyük olasılıkla bu adda bir aşiret veya aşiret konfederasyonuna işaret etmektedir. Nitekim Ezdi aşiretleri arasında Mendıkan adında bir aşiret mevcuttur.

HAKKARİ AŞİRETLERİ

Şerefname’de Hakkari Beyliği’nde iki aşiretin adı anılır:

Dınbıli

Pinyaniş

Hakkari emirlerinin “Şenbu” (Minorsky’de Şambo) adıyla ünlendiklerine ilişkin bilgi, bir diğer aşirete veya aşiretler ittifakına işaret olabilir.

ÇEMİŞGEZEK AŞİRETLERİ

Şerefname, Çemişgezek aşiretlerini tek tek saymaz. Yalnızca “Melkiş aşireti” ve konfederasyonundan sözeder. O’nun aktardığı bir rivayete göre Çemişgezek emirleri Erzurum merkezli Saltuklular Beyliği’nin yöneticilerinden “Melkiş (Melik Şah)”in soyundan gelmedirler. Bu nedenle “Melkişiler” diye ünlendikleri kayddedilir.

(Bkz. Şeref Han, Şerefname, M. Emin Bozarslan çevirisi, s. 188-202).